“Bir duyguyu yaşadığımızda örneğin ayıdan korktuğumuzda beynimizde neler olur? Nasıl korkarız? Duygu dediğimiz aslında nedir?” sorularının yanıtları bu yazıda!..
ÖRNEK OLAY
AYI İLE KARŞI KARŞIYA
Üç arkadaş gezinmek ve mantar toplamak amacıyla ormana gidiyor. Bir süre sonra, ormanın en yüksek noktasına çıkıp çevreyi seyretmeye karar veriyorlar. Yola koyuluyorlar. Tam tepeye varacakları sırada arka yamaçtan tepeye çıkan bir ayı ile aniden karşı karşıya geliyorlar. Birisi kaçmak istiyor. Diğeri, “Kaçarsak ayı birimizi yakalar, zarar verir; kımıldamadan bekleyelim” diyerek onun kaçmasını engelliyor. Üçü de oldukları yerde kalakalmışlardır. Renkleri benizleri solmuştur. Birisi hafiften baygınlık geçirmiştir.
Ayı, kısa bir süre bunlara baktıktan sonra geri dönüyor. Önce yavaş, sonra hızlanarak uzaklaşıyor. Belli ki ayı da onlardan korkmuştur.
OLAYIN ÇÖZÜMLENMESİ
BU OLAYDA AYI VE İNSANLAR NELER YAŞADILAR?
O anda ayı ve insanların beyinlerinde neler oldu merak ettiniz mi?
İnsanlar ayıyı görür görmez beyinlerinde ve diğer organlarında hızlı değişimler oluştu. Ayı ile karşılaştıkları anda insanların ve ayının beyinlerindeki milyarlarca beyin hücresi, saniyelerden oldukça kısa bir zamanda, hayatın bilinçli, bilinçdışı tüm bilgilerini, izlenimlerini gözden geçirip çeşitli elemeler yaptı. Aynı anda binlerce tahmin yürüttü; olasılıkları tarttı; hızla ortaya bir sonuç çıkarttı. Çıkan sonuç: “Tehlike ile karşı karşıyayım!” oldu. (*Esinlenme: Barrett )
Tehlikeye karşı diğer hayvanlarda “kaç ya da saldır yöntemi” çözüm yolu olarak benimsenirken; yukarıdaki olayda insanlar duygularını yönetip kaçmanın daha tehlikeli olacağını düşündüler.
Böyle bir süreçte, beynimizde birçok nörolojik, kimyasal olay ve değişimler yaşanır. Bu olaylardan, beynimizle beraber, kalbimiz ve vücudumuzun diğer pek çok organı etkilenir. Yani Nörolojik değişimler fizyolojik değişimlere neden olur. Örneğin: Olaydakilerin, kalp atışları hızlandı; yüzleri soldu; birisi de hafif baygınlık geçirdi.
Yukarıdaki olay vb. durumlarda beynimizin ve vücudumuzun yaşadığı bu karmaşık sürece biz “korku” adını vermişiz. Korku bir duygudur. Peki, duygu nedir?
DUYGU NEDİR?
Duygu sözcüğünün TDK’ye göre anlamlarından birkaç tanesi:
Duygu: 1. Duyularla algılama, his 2. Belirli nesne, olay veya bireylerin insanın iç dünyasında uyandırdığı izlenim (yankı, etki, tepki) 3. Önsezi… şeklinde tanımlanmış. Yukarıdaki olayda ayı ve insanların iç dünyasında oluşan korku izlenimi bir duygudur.
BARRETT’E GÖRE DUYGU
“…Duygular tahminlerdir. Milyarlarca beyin hücresinin
birlikte çalıştığı bir anda beynimizin yaptığı tahminlerdir ve bu tahminler
üzerinde sandığımızdan çok daha fazla kontrolünüz var…
…Beyniniz bir hayat boyu tecrübe içinden eleme yapıyor, aynı anda binlerce tahmin yürütüyor, olasılıkları tartıyor, soruyu cevaplandırmaya çalışıyor…” *
Yukarıdaki olayda kişilerin ve ayının beyni, “Tehlike ile karşı karşıyayım.” tahminini yaptı. Yani korktular. Bunun gibi sınavı kazanan ya da bir işi başaran kişinin beyni; başardığını, başarısının ileride işine yarayacağını, daha mutlu olacağını düşünüp(tahmin edip) sevinir.
Sevinme sürecinde ve diğer her farklı duyguyu yaşarken, beyinde ve vücutta farklı nörolojik, kimyasal ve biyolojik değişimler yaşanır. Ör. Korku ve heyecan durumunda adrenalin daha fazla salgı yaparken, sevindiğimizde mutluluk hormonu (serotonin vb.) daha fazla salgılanır.
BAZI DUYGULAR
Yaşadığımız bazı duyguları; neşe, öfke, üzüntü, şaşkınlık, korku, iğrenme (6 temel duygu) utanç, kin, nefret, ilgi vb. şeklinde sıralayabiliriz
KISA KISA…
İnsanın bir duygu ile ilgili bir fikri veya bilgisi yoksa kişi o duyguyu yaşar, ancak hangi duyguyu yaşadığını ayırt edemez.
Tüm kültürlerce bilinen bazı duyguların dışında bir kültürde tanımlandığı halde başka ülkelerde tanımlanmayan duygular, başka ülkelerde tanımlandığı halde o kültürde tanımlanmamış duygular da vardır.
Kişiler, bir uyarıcı karşısında bir veya birden fazla duyguyu aynı anda yaşayabilirler. Ör. Yukarıdaki olayda olayın kahramanları korku ile beraber şaşkınlık vb. duyguları yaşamışlardır.
Herkesin duygulanım süreçleri birbirinden farklıdır. Aynı olaydan herkes farklı şekilde etkilenir. Ayı ile karşılaşan arkadaşların korku yoğunlukları ve korkma süreleri aynı değildir.
"DUYGULARIN OLUŞUMU" Duygulara ve kişinin eğitimine kaynaklık eden çevresel faktörler ve duygular nasıl öğreniliyor? bir sonraki yazıda…
Hoşça Kalın, Değerli Okuyucular!
Dursun BİLGİN
*Duygularınızın Esiri Değilsiniz, Lisa Feldman Barrett, TED konuşması, ted.com
